نگاهی به آناتومی مغز

مغز انسان نه تنها یکی از مهمترین اعضای بدن انسان است، بلکه بسیار پیچیده نیز هست. در مرور زیر، ساختارهای اساسی تشکیل دهنده مغز و همچنین نحوه کار مغز توضیح داده خواهد شد. البته این مرور یکی نگاه عمیق از تمام پژوهش های موجود روی مغز نیست (چنین منبعی به چندین کتاب نیاز خواهد داشت). بلکه، هدف از این مرور ما از مغز این است که شما را به ساختارهای اساسی مغز و عملکرد آنها آشنا کنیم.

1- قشر مغزی

قشر مغزی(Cerebral Cortex) بخشی از مغز است که انسانها را منحصربفرد می کند. صفات متمایز انسانی نظیرِ تفکر سطح بالا، زبان و هشیاری انسان و همچنین تواناییِ تفکر، استدلال و تخیل، همگی از قشر مغزی نشأت می گیرند.

وقتی به مغز نگاه می کنیم همان قشر مرکزی را می بینیم. این بخش خارجی ترین بخشی است که می توان آن را به چهار لوب مغز تقسیم بندی کرد. هر یک از برآمدگی های مغز شکنج (gyrus) نامیده می شود، درحالیکه هر شکاف تحت عنوانِ شیار شناخته می شود.

2- چهار لوب مغز

قشر مغزی را می توان به چهار بخش تقسیم بندی کرد که به آنها لوب گفته می شود (تصویر بالا). لوب پیشانی (frontal lobe)، لوب آهیانه(parietal)، لوب پس سری (occipital lobe) و لوب گیجگاهی (temporal lobe) دارای عملکردهای مختلفی هستند که از استدلال تا ادراک شنیداری را شامل می شوند.

لوب پیشانی در جلوی مغز قرار گرفته است و به استدلال، مهارت های حرکتی، شناخت سطح بالا، و زبان بیانی مربوط می شود. در پشت لوب پیشانی و نزدیک شیار مرکزی، قشر حرکتی قرار گرفته است. این ناحیه از مغز اطلاعات بدست آماده از لوب های مختلف مغز دریافت می شوند و از آنها استفاده می شود تا حرکات بدن انجام شوند. آسیب به لوب پیشانی می تواند به تغییراتی در عادت های جنسی، رفتارهای اجتماعی، توجه و همچنین افزایشِ ریسک پذیری منجر شود.

لوب آهیانه در بخش میانی مغز قرار گرفته و با پردازش اطلاعات حسیِ لمسی سر و کار دارد، نظیر فشار، لمس کردن و درد. بخشی از مغز به نامِ قشرِ حسی -تنی در این لوب قرار گرفته است که برای پردازش حواس بدنی ضروری است.

لوب پس سری، در بخش زیرین مغز قرار گرفته است. این لوب محل قرار گیری قشر اصلی شنیداری نیز هست، که برای تفسیر صداها و زبانی که می شنویم مهم است. هیپوکامپ نیز در لوب پس سری قرار گرفته است، که به همان دلیل است که این بخش مغز ارتباط زیادی با شکل گیری خاطرات نیز دارد. آسیب دیدن لوب پس سری می تواند به مشکلاتی در حافظه، ادراک گفتار، و مهارت های زبانی منجر شود.

لوب گیجگاهی در قسمت پشتی مغز قرار دارد و با تفسیر محرک ها و اطلاعات بصری سر و کار دارد. قشر بصری اصلی که اطلاعات بدست آمده از شبکیه های چشم را دریافت و تفسیر می کند، در لوب گیجگاهی قرار گرفته است. آسیب دیدن این لوب می تواند به مشکلات بینایی نظیرِ مشکل در شناخت اشیاء، ناتوانی در شناسایی رنگ ها، و مشکل در شناسایی کلمات منجر شود.

3. ساقه مغز

ساقه مغز متشکل از مغز میانی، پل دماغی (pons) و مدولا(medulla) است.

مغز میانی بعنوان کوچک ترین بخش مغز شناخته می شود. این قسمت بعنوان یک نوع ایستگاه تقویتی برای اطلاعات شنیداری و بینایی عمل می کند. مغز میانی بسیاری از عملکردهای مهم نظیر سیستم های بینایی و شنیداری و همچنین حرکت چشم را کنترل می کند. بخش هایی از مغز میانی به نام هسته قرمز(red nucleus ) و توده سیاه (substantia nigra ) در کنترلِ حرکات بدنی درگیر هستند. توده تاریک دارای رنگ دانه های تیره است و در آن تعداد زیادی نورون تولید کننده دوپامین قرار دارد. زوال نورون های موجود توده تاریک به بیماری پارکینسون منجر می شود.

مدولا مستقیما بالای ستون فقرات و در بخش پایینیِ ساقه مغز قرار گرفته است و عملکردهای خودمختار حیاتی نظیر ضربان قلب، تنفس، و فشار خون را کنترل می کند.

پل دماغی مدولا را به مخچه متصل می کند و تعدادی عملکرد مهم دارد، مثلا در عملکردهای خودمختار مختلفی نظیرِ تحریک تنفس و کنترلِ چرخه خواب نقش دارد.

4. مخچه

مخچه که گاهی به آن "مغز کوچک" می گویند در بالای پل دماغی و پشت ساقه مغز قرار گرفته است و مخچه متشکل از لوب های کوچکی است که اطلاعات را از سیستم تعادل گوش داخلی، عصب های حسی، و سیستم های شنیداری و بینایی دریافت می کند. این بخش در هماهنگی حرکات و همچنین یادگیری حرکتی نقش دارد.

مخچه تقریبا 10 درصد از اندازه کل مغز را تشکیل می دهد، اما مسئولِ بیش از 50 درصد کل عصب های موجود در مغز است. این ساختار با حرکت و کنترل مرتبط است، اما دستورهای حرکتی از این قسمت نمی آیند. بلکه، مخچه این سیگنال ها را تعدیل کرده و حرکات را دقیق و سودمند می کند.

مثلا، مخچه به کنترلِ وضعیت بدن، تعادل و هماهنگیِ حرکات عمدی انسان کمک می کند. این کمک می کند که دسته های ماهیچه ای در بدن با همدیگر عمل کرده و حرکتی هماهنگ و سیال ایجاد شود.

مخچه علاوه بر نقش ضروری که در کنترل حرکت دارد، در عملکردهای شناختی خاصی نظیر گفتار نیز نقش مهمی دارد.

5. تالاموس

این بخش در بالای ساقه مغز قرار گرفته است و اطلاعات حرکتی و حسی را پردازش و انتقال می دهد. این بخش یک ایستگاه تقویت است، که اطلاعات حسی را دریافت و سپس آنها را به قشر مغزی انتقال می دهد. قشر مغزی نیز به تالاموس اطلاعات می فرستد، که این اطلاعات سپس به دیگر سیستم ها منتقل می شوند.

6. هیپوتالاموس

هیپوتالاموس از دسته ای از هسته ها تشکیل شده است که در پایه مغز و نزدیک غده هیوفیز گسترده شده اند. هیپوتالاموس منطق مغزی بسیاری را به همدیگر متصل می کند و مسئولیتِ کنترل گرسنگی، تشنگی، تنظیم دمای بدن، و ریتم های شبانه روزی را برعهده دارد. هیپوتالاموس همچنین با ترشح هورمون ها غده هیپوفیز را نیز کنترل می کند، که باعث می شود هیپوتالاموس کنترل زیادی بر بسیاری از عملکردهای بدنی داشته باشد.

7. سیستم لیمبیک

اگرچه هنوز توافق کلی بدست نیامده است که دقیقا کدام ساختارها سیستم لیمبیک(Limbic) را تشکیل می دهند، اما چهار منطقه اصلی در آن شامل این موارد می شوند:

1- آمیگدال (amygdala)

2- هیپوکامپ (hippocampus)

3- مناطقِ قشر لیمبیک (Regions of the limbic cortex)

4- منطقه سپتال (septal)

این ساختارها بین سیستم لیمبیک و هیپوتالاموس، تالاموس، و قشر مغزی ارتباط برقرار می کنند. هیپوکامپ در حافظه و یادگیری مهم است، درحالیکه خود سیستم لیمبیک در کنترلِ پاسخ های هیجانی نقش محوری دارد.

8. بازال گانگلیا

بازال گانگلیا (Basal Ganglia) دسته ای از هسته های بزرگ است که بخش هایی از تالاموس را پوشانده اند. این هسته ها در کنترل حرکت اهمیت دارند. هسته قرمز و توده سیاه در مغز میانی به بازال گانگلیا تماس هایی دارند.

مغز انسان پیچیدگی حیرت آوری دارد و محققین هنوز هم برای شناخت بسیاری از رازهای مربوط به چگونگی کارکرد ذهن در تلاش هستند. با شناخت بهترِ عملکرد بخش های مختلف مغز، بهتر می توانیم درک کنید که بیماری یا جراحت ها چطور می توانند بر برخی عملکردها تاثیر بگذارند.